M.Ö Aristoteles tekel piyasasını tanımlar , 1778 yılında Adam Smith Ulusların Zenginliği'nde tekellerin tehlikesi hakkında uyarıda bulunur , 1838 yılında Antoine Cournot firmaların sayısının azalmasının fiyatlara etkisini analiz eder ve 1890 Alfred Marshall bir tekel modeli geliştirir.
John Stuart Mill 1848 yılında rekabet eksikliğinin fiyatları yükselteceğini '' Ekonomi Politiğin İlkeleri '' adlı kitabında dile getirdi.
Mill'e göre bazen tekeller devletin koyduğu vergilerle oluşuyor , bazende firmanın aşırı büyümesinden dolayı doğal yolla oluşuyor.
Tekelciliğin örneği Yunan filozof Thales'e dayanmaktadır. Halk Thales ile para kazandırmayan bir meslek ile uğraştığını söyleyip dalga geçer. Thales onların hatalı olduğunu kanıtlamak için kışın ucuzken bölgedeki bütün zeytin preslerini satın alır. Yaz ayı geldiğinde - tekelin gücünü kullanarak- halkın preslere ihtiyaç duyduğu bir zamanda onlara çok yüksek fiyattan satar ve zengin olur. Bu tarihte bilinen ilk tekelci faaliyettir.
TEKELCİ PİYASA
Tam rekabet piyasalarında fiyat piyasadaki arz-talep durumuna göre belirlenir.Tam rekabet piyasalarında arz eden firmalar istedikleri gibi fiyatı yükseltemezler.
Tam rekabet piyasasında bir firmanın piyasaya giriş ve çıkışları serbesttir.
Tekel piyasasında (monopol) tam rekabet piyasasına göre tam ters şekilde işler. Tekel piyasasında mevcut malı arz eden bir firma vardır. Tekel piyasayı elinde bulunduran firma fiyatı istediği gibi belirleyebilir. Piyasada ondan başka arz eden kimse yoktur.
P-- fiyat S -- Arz
Q -- miktar D -- Talep
Piyasada X malı için bir tek üretici firma var. S1 ile D1 kesiştiği nokta (E) X malı için her üretilen Q1 için P1 fiyatı istenmektedir. Talep miktarının sabit kaldığı bir durumda Tekelci firma X malı için arz miktarını azaltır (Q2) ise talep miktarı aynı olduğu için fiyatta yükselme (P2) meydana gelecektir.
Bu gibi Tekelci piyasalarda eğer devlet müdahale etmezse firma istediği şekilde arzı azaltma veya çoğaltma hakkını kendinde görür.
Burada tam rekabet piyasası mevcuttur. X malı için ilk başta Q1 üretim miktarı için P1 fiyatı istenmekteydi. Sonra X piyasasında bir firma daha üretim yapmaya başladı ve Q2 üretim miktarı için P2 fiyatı istenmeye başladı.
Grafikte de göreceğiniz gibi piyasaya firma girdikçe arz edilen mal miktarı artıkça fiyatta düşme meydana geliyor. Bu fiyattaki düşebileceği en alt seviye kar oranının sıfır yani üretim miktarına kadar düşebilir. Daha altına düşmesi firmaların zarar etmeye başlaması demektir.
Ama bazı piyasalarda zaman zaman fiyatlar üretim miktarının altına düşmektedir. Bunu büyük firmalar bilerek yapmaktadır. Burada ki amaç fiyatları üretim fiyatının altına düşürerek piyasadaki diğer üreticilerin iflas etmesini sağlamak ve piyasada Tekel olmaktır. Biz buna ekonomide YOK EDİCİ DAMPİNG etkisi diyoruz.
OLİGOPOL PİYASA
Tam rekabet piyasalarında bir çok firma , tekel piyasasında bir tek firma vardı. Oligopol piyasasında bir kaç tane büyük firma vardır. Bu firmaların bir tanesinin piyasadan çekilmesi ,piyasadan arzın önemli ölçüde azalmasına ve fiyatların yükselmesine neden olur. Oligopol piyasalarında büyük firmalar rekabet etmek yerine gizli anlaşmalar yaparak fiyatı belli bir düzende tutarlar. Bu firmalar sadece reklam yoluyla rekabet ederek müşteri çekmeye çalışırlar. Fiyatları istedikleri gibi yönlendirirler. Aslında oligopol piyasasındaki firmalar bir nevi kumar oynarlar. Bu yüzden oligopol piyasaları '' OYUN TEORİSİ '' ile açıklanmaya çalışılır.
OPEC oligopol piyasasına örnektir. 1970 petrol krizi de aslında oligopol piyasası yüzünden çıkmıştır.
TEKEL PİYASASININ TÜRKİYE ÖRNEĞİ
Türkiye'nin doğal yolla oluşmuş , devlet eliyle oluşmuş bir çok tekel firması vardır. Bunlardan biride Türk Hava Yolları(THY)dir. Türkiye'de bir çok hava yolu şirketi vardır. Ama bu şirketler genelde batı tarafındaki illerde ve dünyanın belli başlı ülkelerine uçmaktadır. Türkiye'nin doğusu ve güneydoğusuna hava yolu hizmetini %95 ile THY gerçekleştirmektedir. Durum böyle olunca da THY istediği gibi fiyat belirlemektedir. Bunun en iyi örneğini geçen gün Suruç'ta yaşanan terör saldırısından sonra yaşadık. Terör saldırısından sonra THY 200 TL'lik uçak biletlerini bir anda 309 TL'ye yükselti. Terör saldırısından sonra Suruç'a yoğun bir talep olacağı için THY tekel gücünü kullanarak bilet fiyatına zam yaptı.
Bu olayı bir örnekle size aşağıdaki grafikle açıklayayım.
 |
| Grafikler Bana Aittir |
Sadece A uçak firmasının bulunduğu bir piyasada bir koltuğun fiyatı 200 $. Toplam piyasadaki satın alınabilecek koltuk sayısı da 50 adet. Şimdi talebin 200 yolcu ile sabit kaldığını düşünelim.Yüksek kar oranını gören B firması da piyasaya girdi ve toplam satılabilecek koltuk sayısı 100 adet oldu. Bir rekabet başladı ve koltuk sayısının artması ve tam rekabet koşullarının işlemesi ile birlikte bilet fiyatı 150$ düştü. Bu durum aynı şekilde C firmasının da piyasaya girmesi ile birlikte gidiyor. Kar oranı sıfır olana kadar piyasaya başka firmaların girmesi ile devam edecek.
Ama Tekel piyasası devam etseydi ve piyasaya başka firmalar giremeseydi A firması bilet fiyatlarını istediği fiyattan arz edebilecekti.
 |
| Monopoly oyunu da tekel piyasası düşüncesinden çıkmış bir oyundur. |
Comments
Post a Comment